Khi Đức Phật giảng dạy về niệm hơi thở (Anapanasati), Ngài không yêu cầu ta điều khiển hơi thở, cũng không bảo ta kiểm soát tâm. Lời dạy của Ngài vô cùng đơn sơ: "Thở vào dài, vị ấy biết: tôi đang thở vào dài. Thở ra ngắn, vị ấy biết: tôi đang thở ra ngắn." Một câu dạy ngắn gọn, nhưng hàm chứa toàn bộ tinh thần của đạo lộ tỉnh thức. Ở đó, không có mệnh lệnh, không kỹ thuật phức tạp, không ý đồ tinh vi. Chỉ có sự hiện diện tĩnh lặng, biết rõ những gì đang xảy ra – mà không can thiệp.
Đây là một thực hành không dựa vào nỗ lực cưỡng ép, cũng không rơi vào lười nhác buông trôi. Đó là một loại nội công mềm mại – con đường cân bằng, sâu sắc và hiếm có. Bởi bản chất của tâm thường nghiêng về cực đoan: hoặc gắng sức quá mức, hoặc thả lỏng đến mức phóng dật. Nhưng niệm hơi thở không phải là kỹ thuật để điều chỉnh tâm – mà là cách để nhìn thẳng vào tâm như nó đang là.
Nhiều người khi bắt đầu thực hành thiền thường vô thức mang theo mong muốn "làm chủ", khởi tâm cầu đạt những trạng thái như an lạc, định tĩnh hay giác ngộ. Chính thái độ ấy, dù tinh vi, lại là một hình thức kháng cự đối với thực tại. Nó tạo ra một "người hành thiền" đứng tách biệt khỏi "pháp", tạo nên phân đôi giữa "tôi" và "thực tại đang xảy ra".
Nhưng nếu nhìn thẳng, ta sẽ thấy: ta không thể ra lệnh cho hơi thở. Không thể bắt nó phải nhẹ, phải sâu, hay phải dễ chịu. Càng cố gắng "làm cho nó đúng", hơi thở càng trở nên gượng gạo, và tâm càng thêm rối loạn. Bởi vì, trong bản chất, hơi thở không phải công cụ có thể điều khiển. Nó không thuộc về bản ngã, không phải thứ để "làm tốt". Nó chỉ có thể được nhận biết, tiếp xúc bằng sự tôn trọng và buông xả.
Pháp hành đúng đắn vì thế không nằm ở chỗ "làm gì đó với hơi thở", mà ở chỗ "có mặt hoàn toàn với nó" – bằng một thái độ mềm mại, khiêm cung và không can thiệp.
Ngược lại, nếu chỉ ngồi yên và mặc cho tâm trôi nổi theo bản năng, ta sẽ rơi vào trạng thái tưởng là "buông bỏ" nhưng thực chất là phóng dật. Buông xuôi không phải tự do, mà là buông thả; không phải vô ngã, mà là vô minh. Khi không có tỉnh thức làm ngọn đèn soi đường, pháp hành dễ trở thành sự lười nhác tinh thần, được bọc đường bởi các khái niệm tu hành.
Đức Phật không dạy chúng ta thờ ơ với chính mình. Ngài nói: "Tự mình thắp đuốc lên mà đi. Tự mình là hòn đảo cho chính mình." Thiền tập, đặc biệt là niệm hơi thở, vì thế là một sự tỉnh táo liên tục – như người gác cửa trong đêm, như người canh ruộng chờ mưa, như người giữ lửa không để lụi tàn. Không hấp tấp, không căng thẳng, nhưng cũng không lơ là hay buông thả.
Sự cân bằng trong pháp hành giống như bước đi trên một lưỡi dao mỏng, nằm giữa hai cực: một bên là nỗ lực quá mức dẫn đến căng thẳng, mệt mỏi, và cái tôi ngấm ngầm khởi sinh qua mong muốn "thiền giỏi" hay "trở nên an lạc"; bên kia là sự buông xuôi vô thức, để tâm phóng dật, rồi tưởng rằng đó là "tự nhiên".
Pháp hành đúng là bước đi trên lưỡi dao ấy với một thái độ vừa tỉnh táo, vừa mềm mại; vừa chú tâm, nhưng không căng thẳng; vừa kiên nhẫn, mà không trì trệ. Giống như người ngồi bên bờ suối, không thể điều khiển dòng nước nhưng cũng không được rời mắt khỏi dòng chảy. Chỉ ngồi đó – có mặt trọn vẹn với thân và tâm. Và trong sự hiện diện ấy, tuệ giác bắt đầu trổ mầm.
Nếu tâm quá gắng sức, nó không thể an trú; nếu quá thả lỏng, nó rơi vào mê mờ. Chỉ khi tâm có thể trụ vững nơi hơi thở một cách tự nhiên, không bị gò bó cũng không tán loạn, thì định mới sinh khởi. Định ấy không phải là một trạng thái "đóng băng" mà là một sự an trú linh hoạt, sống động, trong trẻo. Và từ định, tuệ giác không phải là điều cần tạo ra – nó tự hiển lộ. Tuệ ấy không phải là tri thức mới, mà là cái thấy trọn vẹn về những gì đang là: rằng hơi thở không thuộc về ta, thân không thuộc về ta, tâm niệm cũng không phải là "tôi"; và sự sống này không cần đến một trung tâm để vận hành.
Cân bằng không chỉ là một mẹo nhỏ để thiền hiệu quả, mà là một thái độ sống sâu sắc. Khi ăn, ăn vừa đủ; khi nói, nói có chừng mực; khi nghĩ, không dính mắc vào suy nghĩ; khi thở, thở trong nhận biết mà không can thiệp. Một người sống với hơi thở trong sự quân bình như vậy là đang sống một đời sống tâm linh – dù họ đang đi bộ trên phố, rửa bát, hay ngồi xe buýt. Bởi thiền không nằm ở dáng ngồi. Thiền là cách ta sống trọn vẹn từng khoảnh khắc – mà không đánh mất chính mình.
Và chính thái độ quân bình ấy là dấu hiệu rõ rệt nhất cho thấy người ấy đang đi trên đạo lộ đúng đắn – không si mê, không ngã mạn, không mong cầu – chỉ đơn giản là sống thật, thở thật, và tỉnh thức thật.